Dr. Girayalp Karakuş
Celal Şengör ve Murat Bardakçı gibi küçük burjuva aydınlar: “Bu gomünistler Dostoyevski bilmez, Tolstoy’dan anlamaz, aristokrasi ile burjuvaziyi birbirine karıştırırlar” diyerek solcuları kendi çaplarında tiye alıyor. Solcular eleştirilemez diye bir kaide elbette yok ancak bu şahısların “genellemeci” yaklaşımları ister istemez insanın midesini bulandırıyor. Ben de bu küçük burjuva aydınlarına cevap olarak Dostoyevski’yi politik kontekste analiz etmeye karar verdim. Tabii ki bunu yapan ilk “Gomünist” ben değilim ama bazı şeyler için de tarihe not düşmek gerekir. Demek ki neymiş “Gomünistlerin” içinde de Dostoyevski ve Tolstoy okuyanlar varmış Celal ve Murat Bey!
Dostoyevski genellikle varoluşçuluk, insan psikolojisi, bireysel özgürlük fikriyle ve dinsel-metafizik temalarla tanınmaktadır. (1) Yazarımız eserlerinde genellikle Rusya’da yaşanan yoksulluğu, insan sevgisini ve sıradan insanlara yönelik kişilik analizlerini eserlerinde işlemiştir. Ancak Dostoyevski politik olarak devrimci bir yazar mı? Hayır. Türkiye’de yazarımız romanlarından tanınmaktadır ancak politik fikirleri hakkında çok fazla bilgi sahibi olmayanlarımız vardır. Ortodoks Marksizm biraz da haklı olarak Dostoyevski’ye mesafeli yaklaşmıştır. 1905’te, Maksim Gorki (1868-1936): “Dostoyevski şeytandı, gericiydi, zulme karşı sessizliği savunmuştu.” ifadelerini kullanmıştı. (2) Stalin döneminde ise Dostoyevski yasaklılar listesindeydi. Gerçi Rus Marksistlerine göre; “Suç ve Ceza” eserine kadar yazarımız “iyi”, sonrasında ise “kötü” olmuştur. (3) Rus Marksistlerinin yazarımıza mesafeli yaklaşmasının sebepleri, yazarın Pan-Slavist ve Rus milliyetçisi olması idi. Ayrıca “Yeraltından Notlar” kitabında devrimcileri eleştirmişti. Dostoyevski’ye göre; Batı’yı Osmanlı’ya karşı koruyacak ve evrensel bir düzeni sağlayabilecek tek ulus: “Ruslar” idi. Marksistlere göre; Dostoyevski mistisizm bataklığına saplanmış saplantılı bir yazardı. Gerçekten de yazar özellikle Ortodoks Kilisesine sonuna kadar bağlı biriydi. (4) Stalin sonrası Dostoyevski, Sovyet akademisyenleri tarafından daha rahat biçimde analiz edilmeye başlandı. Sovyet bilim insanları Dostoyevski’nin şahıs-gözlemciliği konusunda usta olduğunu gördüler. Ancak meseleye politik açıdan bakmayı da bırakmadılar. Oysa Batı’da Dostoyevski politik açıdan ziyade edebi bağlamda değerlendirildi. Yazar; Hugo, Dickens ve Balzac’ın etkisi altında kalmıştı ve bana göre; Dostoyevski 19. yüzyılın en önemli yazarlarındandı. Batı için yazarın Ruslara dünyayı yönetmeleri için Tanrı tarafından ilahi bir misyon yüklendiği inancının önemi yoktu. Diğer taraftan bence Dostoyevski’yi anlamak Türk ve Rus halklarını birbirine yaklaştıracaktır. Zira iki ülkenin sosyo-ekonomik ve sosyolojik şartları dönemsel olarak benzerlik taşımaktadır. Ayas’a göre; “Rusya önderliğindeki Avrasyacılık, bir fikir platformu olarak, bir bakıma Dostoyevski’nin temsil ettiği sentezin yeniden canlandırılmış halidir.” (5) Her ne kadar Dostoyevski’de Osmanlı karşıtlığı olsa da Rusya ve Osmanlı’nın kaderlerini zıt yönden birbirine yakın bulmaktadır. Birisi; Doğu’nun, diğeri; Batı’nın fatihiydi. (6) Dostoyevski tipik Rus realisti olarak sosyal fenomenleri olağanca yalınlıkla anlatmıştır. Kanaatimce, yazarın sosyalist değerlere tamamen zıt biri değil. Klasik anlamda bir komünist değil belki ama değindiği konular bakımından en az Gorki, Çehov, Şolohov, Jack London kadar devrimci diyebiliriz. Köktenci yaklaşımlar yerine gri alanları da görebilmek marifettir. Batılı bazı eleştirmenler yazarımızı acı çekmekten zevk alan bir sadist ve mistik bir duyumcu olarak tasvir etmişler ya da milliyetçiliğin filozofu… (7) Bu durumu Batılıların tepeden bakması olarak da nitelendirebiliriz ama onların yazarımızı bu şekilde nitelendirmeleri değerini azaltmayacaktır.
Kaynakça
- Onur Güneş Ayas, Dostoyevski’de Batı Sorunu: Rus İdesi ve Evrensellik, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2010, s. iii.
- Rene Wellek, “Dostoyevski Eleştirisinin Tarihsel Seyri”, Birikim, 09.03.2018.
- Ayas, Age, s.10.
- Age, s.13.
- Age, s. 9.
